Biz sezgan, idrok qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo‘qolib ketmaydi, balki ma’lum darajada esda olib qolinadi, ya’ni esimizda saqlanib qoladi va qulay fursat yoki kerak bo‘lganda esimizga tushadi.Shuningdek, kechirilgan tuyg‘u, fikr va qilingan ish-harakatlarimiz ham esimizda saqlanib qoladi va keyinchalik esimizga tushadi. Buni har kim o‘z tajribasidan yaxshi biladi.
Kundalik tajribamiz shuni ko‘rsatadiki, esda qolgan narsalar har doim ham esimizga tushavermaydi, ularning bir qismi unutiladi. Unutish ham xotiraga oid hodisadir.
Esda qoladigan narsa xotira materialini, esda saqlanib turadigan va esga tushiriladigan narsa esa xotiraning mazmunini tashkil qiladi.
Xotiraning 3 ta asosiy turini e’tiboringizga havola etamiz.
1. Sensorli xotira
Sensorli xotira ma’lumotlarning taassurotlarini eslab qolishga yordam beradi.
Sensor xotiraning eng keng tarqalgan misollaridan biri bu qorong‘udagi tez harakatlanuvchi chiroqlar: agar siz to‘rtinchi iyul kuni miltillovchi vositani yoqqan bo‘lsangiz yoki kechasi tunda harakatlanishini kuzatgan bo‘lsangiz, yorug‘lik iz qoldiradi. Buning sababi "sezgir xotira", vizual xotira omboridir.
Quyida sensor xotira turlarini keltirib o‘tamiz.
Vizual sensorli xotira sifatida ham tanilgan "ikonik xotira" juda qisqa tasvirni o‘z ichiga oladi.
"Exoik xotira", shuningdek, eshitish sezgi xotirasi deb ham nomlanadi. Ushbu turdagi sensorli xotira uch-to‘rt sekundgacha davom etishi mumkin.
"Taktik xotira" sensorli xotiraning juda qisqa vaqtini o‘z ichiga oladi. Ushbu turdagi sensorli xotira taxminan ikki soniya davom etadi.
2. Qisqa muddatli xotira
Qisqa muddatli xotira - inson xotirasining bir turi, bunda siz ozgina ma’lumotlarga ega bo‘lishingiz mumkin. Axborotni bir martalik idrok bilan saqlash davomiyligi bir necha soniyada baholanadi. Qisqa muddatli xotira asosiy yoki faol deb ham ataladi. Qisqa muddatli va uzoq muddatli xotira bir-biriga qarama-qarshidir, ular axborotni saqlash vaqtida farqlanadi.
Qisqa muddatli xotira miqdori juda cheklangan va u o‘rtacha 7 +/- 2 ta xotirani saqlaydi. Qisqa muddatli xotiraning kengligi o‘ziga xos bo‘lib, butun hayot davomida davom etib keladi.
Qisqa muddatli xotira juda ko‘p ma’lumotni qayta ishlashga qodir bo‘lib, unda ortiqcha moddalar yo‘q qilinadi.
3. Uzoq muddatli xotira
Uzoq muddatli xotira rasmlarning izlarini juda uzoq vaqt saqlashi mumkin va ularni keyinchalik kelajakdagi faoliyatida qo‘llashga imkon beradi.
Bu ruhiy jarayonning o‘ziga xos turlari mavjud: biologik, epizodik, assotsiativ, reproduktiv, rekonstruktiv, avtobiografik.
Biologik yoki genetika deb ham ataladi. Chunki bu irsiyatning mexanizmi. Inson avvalgi davrlarda evolyutsiya davridagi odamlarga xos bo‘lgan bunday yurish-turish modellariga ega, bu reflekslarda va instinktlarda ifodalanadi.
Epizodik muayyan vaziyatga bog‘langan materiallarning bo‘laklaridan iborat.
Reproduktiv ma’lumotlarning takrorlanishi orqali yuzaga keladi. Ya’ni, saqlangan obektning asl ko‘rinishini chaqirish.
Rekonstruktiv xotira dastlabki shakldagi ogohlantiruvchi ketma-ketlikni tiklashga yordam beradi.
Avtobiografiya xotirasi insonga o‘z hayotidagi voqealarni eslab qolishga yordam beradi.