Zamonaviy talaba uchun kelajak o‘qituvchisining ideal qiyofasiga talablar

Davlat rahbari Shavkat Mirziyoyev pedagoglarning malakasi va jamiyatdagi nufuzini oshirish, yosh avlod ma’naviyatini yuksaltirish masalalariga bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishlarining birida: «Men muallimlarning jamiyatimizdagi obro‘sini oshirish haqida ko‘p o‘ylayman. Chunki o‘zim ko‘p yillar oliygohda domla bo‘lib ishlaganim uchun bu sohaning qanchalik qiyin va mashaqqatli ekanini yaxshi bilaman.

Albatta, bu borada moddiy qo‘llab-quvvatlash muhim, lekin bu kasbning obro‘sini faqat o‘qituvchining o‘zi fidokorona mehnati, o‘z ustida tinimsiz ishlashi, boshqalarga o‘rnak bo‘lishi bilan oshira oladi. Biz endi jamiyatimizda o‘qituvchilarni «siz»lab, ularning sha’ni va hurmatini boshimizga ko‘taradigan, ularni tom ma’noda kelajak bunyodkorlari, deb ulug‘laydigan muhitni yaratishimiz zarur...”, -deb ta’kidlagan edilar.

Odamlar doimo o‘qituvchilarga alohida munosabatda bo‘lib, “ustoz” deya nisbat berib kelishgan. Xalq og‘zaki ijodida esa “Ustoz – otangdek ulug‘” kabi jumlalar ustozlar sha’nini ulug‘lab, ularga bo‘lgan hurmatni oshirib kelgan.

Azal-azaldan insoniyat o‘qituvchiga talabni kuchaytirib, bu kasb egalarini barcha kamchiliklardan xoli bo‘lishlarini istashgan. 1586 yildagi yozishmalarda o‘qituvchilarga quyidagi talablar qo‘yilgan: "...... maktabning o‘qituvchisi taqvodor bo‘lishi bilan bir qatorda, mulohazali, kamtarin, lekin shu bilan dono, xushmuomala, ichkilikdan xoli, mehribon, xayolparastlikdan uzoq, lekin shu bilan birga yaxshi fazilatlarga intiluvchi bo‘lishi lozim".

XVII asrning boshlarida jahon pedagogikasining taniqli asoschisi Ya.A.Komenskiy o‘qituvchining asosiy maqsadi: “talabalar tomonidan o‘rnak bo‘lishga chorlovchi shaxsiy yuksak axloqi, odamlarga muhabbati, bilimi, mehnatsevarlik va boshqa fazilatlarni namoyish qila oladigan, insonparvarlik asosida tarbiyaviy ishlarni olib boradigan, o‘z kasbining yetuk mutaxassisi bo‘lish”, - deb ta’kidlagan.
Bilim berishda har bir o‘qituvchining o‘z usuli, uslubi va yo‘li bo‘ladi. "Yosh qalbga bilim berishda - ular uchun quyosh nuridek taft tarating", - degan K.D.Ushinskiy.

Odamlar ustozlarga hamisha juda yuqori talablarni qo‘yib kelishgan. Avvalo, o‘qituvchi chuqur va ko‘p qirrali bilimga, fani doirasida tushunchalarni samarali yetkazish usullari haqida tasavvurga ega bo‘lishi, inson tarbiyasining asosiy negizi - bola ishonchini qozonishi, o‘z talabalarining ishonchli do‘stiga aylanib, ularga to‘g‘ri maslahat bera olishi kabi jihatlar pedagogning naqadar muhim kasb egasi bo‘lishidan dalolat. Har qanday o‘qitish dasturi, har qanday tarbiya usuli, qanchalik yaxshi bo‘lmasin, agar o‘qituvchi talabasining ishonchiga kirmasa, qog‘ozlarga tushirilgan “o‘lik xat va yozishmalar” bo‘lib qolaveradi, aslida esa ishonch oqlansa, bu holat samarali ta’sir kuchiga ega bo‘ladi.

Zamonaviy o‘qituvchiga qo‘yiladigan bir qator talablar haqida gapiradigan bo‘lsak, avvalo, Ustoz o‘zining shaxsiy xulq-atvori, hayotga munosabati bilan ma’naviy hayotning namunasini ko‘rsatishi, talabalarni insoniy fazilatlar, haqiqat va ezgulikning yuksak ideallari asosida tarbiyalashga majburdir. Bugungi kun o‘qituvchisiga muhim talab - bu talabalar bilan ishlash, bolalarga bo‘lgan muhabbat va ular bilan muloqot qilishdan zavqlanishni namoyon qila oladigan shaxs sifatidagi pedagogik qobiliyatlarning mavjudligi. Ko‘plab so‘rovnomalar natijalariga ko‘ra, yetakchi o‘qituvchilar sirasiga hamisha o‘z qobiliyatlarini namoyish qila oladiganlari va pedagogik kompetensiyaga ega bo‘lgan mutaxassislar kiritilgan.

Ko‘pgina mutaxassislar, aniq qobiliyatlarning yetishmasligini boshqa kasbiy fazilatlarni rivojlantirish orqali qoplash mumkin, degan xulosa bilan chegaralanishadi, aslida qobiliyat - mehnatsevarlik, o‘z vazifalariga halol munosabat, o‘z ustida doimiy ishlash orqali shakllanadi.

Biz pedagogik qobiliyatlar (iste’dod, kasb, moyillik)ni pedagogik kasbni muvaffaqiyatli egallashning muhim sharti sifatida tan olishimiz kerak, ammo har qanday holatda hal qiluvchi shart tug‘ma professionallik bo‘lib qolaveradi. O‘qituvchilikka nomzodlarning ko‘pi kasbiy moyillikka ega bo‘la turib, tom ma’nodagi o‘qituvchilik vazifasini uddalay olmadilar, chunki bilimga ega bo‘lganliklari bilan uni yetkaza berish va fanga qiziqtira olish ko‘nikmasiga ega emas edilar. Barcha imkoniyatlar bo‘lishiga qaramasdan, auditoriyani boshqarishda eplay olmaydigan o‘qituvchilarni ham ko‘rish mumkin.

Shuning uchun, o‘qituvchining muhim kasbiy fazilatlari sifatida mehnatsevarlik, samaradorlik, intizom, mas’uliyat, maqsadni qo‘yish qobiliyati, unga erishish yo‘llari bilan bir qatorda, qat’iyatlilik, kasbiy darajani muntazam va tizimli ravishda takomillashtirib borish, mashg‘ulot sifatini doimiy ravishda yaxshilash istagida bo‘lishi talab etiladi.

O‘qituvchi, avvalo, har doim ijodkor insondir. U o‘z talabalarining kundalik hayoti tashkilotchisi. Shaxsiy faoliyati ko‘lami orqali o‘qituvchi irodasini namoyish qilib, talabalarni faniga qiziqtirishga harakat qiladi. Auditoriyada o‘qituvchi – pedagog, rahbar, tarbiyachi, ixtirochi, tezkor, qat’iyatli, har doim har qanday vaziyatni mustaqil hal qilishga tayyor bo‘lgan professional.

O‘qituvchining kasbiy zaruriy fazilatlari – bilimdonlik, kreativlik, yangilikka chanqoqlik, chidamlilik va o‘zini tuta bilishi, boshqaruvchiligi, talabaga nisbatan mehrga moyil bo‘lishi, mayda-chuyda narsalardan asabiylashmasligi. O‘qituvchining o‘ziga xos kasbiy sifati – bu adolatdir. U o‘z faoliyatining mohiyatiga ko‘ra talabalarning bilimlari, ko‘nikmalari va harakatlarini tizimli ravishda baholashga majbur. Shuning uchun, uning baholari talabalarning rivojlanish darajasiga mos kelishi muhimdir. Ular tomonidan ob’ektivlik baholanadi. Ob’ektiv bo‘lish qobiliyati sifatida o‘qituvchining axloqiy obro‘sini hech narsa kuchaytirmaydi. Tarafkashlik, sub’ektivizm ta’lim uchun o‘ta zararli.

O‘qituvchi xarakteridagi ruhiy sezgirlik - bu talaba holatini, ularning kayfiyatini his qilishi, eng avvalo muhtojlariga yordamga kelishi, imkon qadar barometr vazifasini bajarishidir. O‘qituvchining tabiiy holati - bu talabaning buguni va kelajagi uchun qayg‘urib, kasbiy g‘amxo‘rlik va shaxsiy javobgarlik hissiga ega bo‘lishi muhimligida. O‘qituvchi talabchan bo‘lishi kerak. Bu uning muvaffaqiyatli ishlashi uchun eng muhim shart. O‘qituvchi o‘ziga yuqori talablarni qo‘yadi, chunki boshqalar o‘zlaridan yo‘q narsani talab qila olmaydi. Rivojlanayotgan shaxsning imkoniyatlarini hisobga olgan holda pedagogik talabchanlik oqilona bo‘lishi kerak.

Hazil tuyg‘usi tarbiyachiga pedagogik jarayon davomida tarang vaziyatni neytrallashtirishga yordam beradi: quvnoq o‘qituvchi g‘amginga qaraganda yaxshiroq dars beradi. Uning arsenalida hazil, maqol, aforizm, do‘stona hazil, tabassum mavjud - bu ijobiy hissiy fon yaratishga imkon beradigan hamma narsa, talabalarni o‘zlariga va vaziyatga jalb qiladi.

O‘qituvchining kasbiy taktikasi - talaba bilan muloqotda mutanosiblik tuyg‘usiga ega bo‘lishi lozim. Odob - bu tarbiyachining ongi, hissiyotlari va umumiy madaniyatini konsentratsiyalashgan ifodasidir. Uning asosiy maqsadi TALABA shaxsiga hurmat. Bu o‘qituvchini beparvolikdan ogohlantiradi, uni muayyan vaziyatda optimal ta’sir vositalarini tanlashga undaydi. O‘qituvchilik kasbidagi shaxsiy fazilatlarni kasbiy xususiyatlardan ajratib bo‘lmaydi.

Ular orasida: o‘qitish mavzusini o‘zlashtirish, mavzuni o‘qitish metodikasi, psixologik tayyorgarlik, umumiy bilim, keng madaniy dunyoqarash, pedagogik mahorat, pedagogik mehnat texnologiyalarini o‘zlashtirish, tashkilotchilik qobiliyatlari, pedagogik takt, pedagogik texnika, kommunikatsiya texnologiyalarini o‘zlashtirish, notiqlik san’ati va boshqalar kiradi. Uning tarkibiy qismlari vijdonlilik va fidoyilik, ta’lim natijalariga erishishdan quvonish, o‘ziga, o‘z malakasiga bo‘lgan talablarning doimiy o‘sib borishi.

Zamonaviy o‘qituvchining shaxsiyati asosan uning bilimliligi va yuksak madaniyati bilan belgilanadi. Zamonaviy dunyoda erkin harakatlanishni istagan har bir kishi ko‘p narsalarni bilishi kerak. O‘qituvchi - bu vizual namuna, o‘zini tutishi kerak bo‘lgan o‘ziga xos standart egasi. O‘qituvchining ishini tahlil qilishda ajralmas sifat - o‘qituvchining mahorati birinchi o‘ringa chiqadi. Uning ko‘plab ta’riflari mavjud. Eng umumiy ma’noda, bu yuksak va doimiy takomillashib boradigan ta’lim va tarbiya san’ati.

Mahorat - o‘qituvchining shaxsiy madaniyati, bilimi va dunyoqarashini pedagogik texnika va ilg‘or tajriba bilan birlashishiga asoslanadi. Mahoratni egallash uchun nazariyani bilish, o‘quv jarayonining samarali texnologiyalaridan foydalanishi, ularni aniq bir vaziyat uchun to‘g‘ri tanlashi, berilgan darajadagi va sifatdagi jarayonni loyihalashi, uni shunday tashkil qilish kerakki, hatto eng noqulay sharoitlarda ham kerakli darajaga erishib borishi lozimligida ifodalanadi.

Haqiqiy o‘qituvchi har doim ham har qanday savolga nostandart javob topadi, o‘ziga xos tarzda murojaat qila oladi, uning qiziqishini uyg‘otadi, hayajonlantiradi. Bunday o‘qituvchi mavzuni chuqur biladi, talabalarga o‘z bilimlarini yetkazish qobiliyatiga ega, zamonaviy o‘qitish usullarini egallagan bo‘ladi.

Aksariyat o‘qituvchilar, agar xohlasalar, zamonaviy ish uslublarini o‘zlashtira olishadi. Bunga erishish yo‘li oson emas, u zo‘riqishni, hamkasblar ishini kuzatishni, doimiy ravishda o‘z-o‘zini tarbiyalashni, maxsus adabiyotlarni o‘rganishni, yangi o‘qitish usullarini joriy etishni talab qiladi. Mahoratga ega bo‘lgan o‘qituvchi egalik qiladigan narsa - bilimning ildizini samarali qilishni biladi, o‘quv jarayonida ijobiy natijaga erishadi, ish uslublarini almashtiradi, qiziqarli misollar keltiradi va bilimlarni uzatishning o‘ziga xos usullarini topadi.

Majburiy o‘qitish ta’limning muhim elementi - bu o‘qitish texnikasining yuqori darajasi. Pedagogik texnika - bu pedagogik hamkorlik usullarini amalda samarali qo‘llash uchun zarur bo‘lgan bilim, qobiliyat va ko‘nikmalar majmuasi. Bu shuningdek, pedagogika va psixologiya fanlarini chuqur bilishni, maxsus amaliy tayyorgarlikni talab qiladi. Avvalo, o‘qituvchi bolalar bilan muloqot qilish mahoratini, to‘g‘ri ohang va uslubni tanlash qobiliyatini, soddaligi va tabiiyligini o‘zlashtiradi.

Pedagogik texnikaning ajralmas elementi o‘qituvchining o‘z e’tiborini va talaba e’tiborini boshqarish qobiliyatidir. Ko‘p sonli operatsiyalarni bajaradigan talabalar katta guruhlarida hech narsa nazoratdan chetda qolmasligi kerak. O‘qituvchi uchun talabaning xatti-harakatlarining tashqi belgilariga qarab o‘z ruhiy holatini aniqlay bilish muhimdir. Pedagogik harakatlarni tanlashda buni e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi. Har bir daqiqada talabaning holatini hisobga olish pedagogik taktikaning asosini tashkil etadi, ishda eng muhim o‘rinni egallaydi.

Shoshma-shosharlik hissi ham o‘qituvchiga xosdir. Ko‘p xatolarning sabablaridan biri shundaki, o‘qituvchilar o‘z harakatlarining sur’atini mutanosib ravishda taqqoslamaydilar: ular shoshilib yoki kechikib mavzuga yondashishlari mumkin, bu pedagogik ta’sir samaradorligini pasaytiradi.

Malaka va ko‘nikmalarga egalik o‘qituvchilarning muayyan harakatlariga, axloqiy fazilatlarining namoyon bo‘lishiga, sub’ektiv munosabatdan xolilikka ta’sir qiladi. Shu ma’noda o‘qituvchining mahorati ma’lum darajada aktyor mahoratiga o‘xshashdir. O‘qituvchining apellyatsiyasi - iltimos, hukm, tasdiqlash, buyruq bo‘lishi mumkin. O‘qituvchi har doim bir xil rol o‘ynaydi - o‘zi uchun va shu bilan bitta maqsadga intiladi - talabalarga to‘g‘ri ta’sir o‘tkazish.

Pedagogik munosabat va muloqot - o‘qituvchi va talaba o‘rtasida aloqa o‘rnatish. Bu o‘qituvchining talabalar bilan ishonchli munosabatlarni o‘rnatishga qaratilgan kasbiy o‘zaro aloqasi sifatida ham belgilanishi mumkin. Bu yerda nutq madaniyati, to‘g‘ri nafas olish va ovozli mashq qilish muhim rol o‘ynaydi. O‘qituvchi o‘z ovozini, yuzini, pauzasini, holatini, yuz ifodalarini, imo-ishoralarini boshqarishni o‘rganishi kerak.

Bugungi kunda jahon pedagogikasida pedagogik muloqot muammolari faol o‘rganilmoqda. Yaqinda nashr etilgan amerikalik o‘qituvchilar J. Brofi va T. Guddning "O‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi munosabatlar" kitobida o‘qituvchining talabalarga tanlangan munosabatida namoyon bo‘lgan "sub’ektiv" muloqoti xususiyatlari tahlil qilingan. Masalan, o‘qituvchilar tez-tez o‘zlarining xushyoqishini uyg‘otadigan talabalariga murojaat qilishlari aniqlandi.

Ularga befarq bo‘lgan talabalar o‘qituvchining e’tiboridan chetda qoladilar. O‘qituvchilar "intellektuallar" ga yaxshi, intizomli, ijro etuvchi talabalar bilan munosabatda bo‘lishadi. Passivlar ikkinchi o‘rinda turadi. Va mustaqil, faol va o‘ziga ishongan talabalar o‘qituvchining mehridan umuman zavqlanmaydilar. Talabaning tashqi jozibadorligi aloqa samaradorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.

Bu o‘rinda J. Brofi va T. Gudd o‘qituvchilarga taalluqli ayrim ijobiy va salbiy xislatlarni sanab o‘tishgan:
- old qatorda o‘tirgan talabalarga beixtiyor ko‘proq murojaat qilishni istashlik;
- o‘z yutuqlarini yuqori ball bilan baholash;
- chiroyli yozuvi bo‘lgan talabalarga ustunlik berish;
- chiroyli kiyinganlar ham ajratish;
- ayol o‘qituvchilar yigitlarga yuqori baho berishligi;
- erkak o‘qituvchilar chiroyli qiz talabalarning baholarini biroz oshirib yuborishligi.

G‘ayrat, quvonch va ishonchsizlik odatda baland ovozda, g‘azab, qo‘rquv ancha baland ovozda, qayg‘u, xafagarchilik va charchoq yumshoq va bo‘g‘iq ovozda yetkaziladi. Maktabda ba’zi ustozlarning g‘ichirlagan yoki xirillagan ovozlari qanday bezovta qilganini eslab, ovoz ham o‘qitishga to‘sqinlik qilishi mumkinligini tushunish mumkin. O‘z-o‘zini tarbiyalash, doimiy ravishda o‘zini takomillashtirish mashg‘ulotlari orqali ko‘p narsani o‘zgartirish mumkin. Nutqning tezligi o‘qituvchining his-tuyg‘ularini ham aks ettiradi: tez nutq - hayajon yoki tashvish; sekin - depressiya, takabburlik yoki charchoqning dalili.

Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, o‘qituvchi idrokining tashqi, estetik tomoni talabalar uchun ham muhimdir. Talabalarning shakllanish bosqichidagi qiziqishlari labil va atrof-muhit sharoitlari ta’siriga ko‘proq moyil bo‘ladi. Shu sababli, o‘qituvchi bilan muloqot qilish jarayonida o‘qitish va uqish jarayoni sodir bo‘ladi, degan xulosaga kelish mumkin va bu talabalarni o‘zlarining afzalliklari va kamchiliklari bilan shaxs sifatida qabul qilishdan kam emas, chunki uning rivojlanishida uning atrofidagilar alohida ta’sir ko‘rsatadi. ular orasida o‘qituvchi oxirgi bo‘lmagan odamlar.

Zamonaviy talaba uchun kelajak o‘qituvchisining ideal qiyofasi bugun shakllanmoqda. Bo‘lajak o‘qituvchini tarbiyalashda asosiy e’tibor psixologik-pedagogik fanlarga qaratilishi kerak, ehtimol bo‘lajak o‘qituvchida uning ijodiy asoslarini, intiluvchanlik va ijodkorlikni rivojlantirishga yordam beradigan bunday fanlarni joriy etish zarurdir.

Pedagogika ijodkorlik qoidalarini namoyish qila oladigan shaxsni shakllantirishi kerak. Ushbu yondashuv ilmiy qarashlarning rivojlanish ko‘lamini kengaytirib, balki ularning yaxlitlik tomon izchil harakatlanishiga olib keladi. Faqat inson o‘zining tabiiy tuzilishi me’yorlari va qoidalarini anglash orqali chinakam kasb egasiga aylanishi mumkin. Va bu yangi yaxlitlik kelajak o‘qituvchisini shakllantirishga yo‘l ochadi.