Коррупцион нормалар: ким нимадан манфаатдор?

Transparency International ташкилотининг 2018 йилда эълон қилган рейтингларига кўра Ўзбекистон коррупция бўйича 23 балл билан 183 та мамлакат орасида 158-ўринни қайд қилган. Бу ачинарли ҳолат албатта.

Бугунги кунда мамлакатимизда коррупциянинг олдини олиш борасида улкан ишлар амалга оширилмоқда. Шунга қарамасдан бу иллатдан қутилиш осон кечмаяпти. Халқаро рейтинглар ҳам буни тасдиқламоқда.

Албатта, коррупция даражасини қисқартиришга турли омиллар таъсир кўрсатади. Уларнинг бири қабул қилинаётган қонун ҳужжатларининг ўзида коррупцион нормаларнинг мавжудлиги ва бундай нормаларнинг амалиётга жорий этилишининг олдини олишдир.

Турли нодавлат нотижорат ташкилотларга мажбурий аъзоликлар, маиший техника воситалари импорти учун юқори божлар, турли-хил товарларни экспорт-импорт қилишни муайян тадбиркорларга Ҳукумат қарори билан монопол ҳуқуқ қилиб берилиши буларнинг барчаси коррупцияга қарши экспертизанинг нақадар “кучли” ишлаётганидан далолат беради.

Қонун ҳужжатларининг коррупцияга қарши экспертизаси Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ва уларнинг лойиҳаларини коррупцияга қарши экспертизасини ўтказиш услубиёти (рўйхат рақами 2745, 2015 йил 25 декабрь) билан тартибга солинган.

Россия Федерацияси
Россия Федерациясининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ва уларнинг лойиҳаларини коррупцияга қарши экспертизадан ўтказиш тўғрисида”ги Қонунида НҲҲларни коррупцияга қарши экспертизадан ўтказишнинг тартиб-қоидаларини, ташкилий-ҳуқуқий асосини белгилайди, шунингдек, НҲҲлар мажбурий тартибда коррупцияга қарши экспертизадан ўтказилади, текшириш натижалари бўйича коррупциявий омилларни аниқлаш ҳамда уларни бартараф этиш чора-тадбирларини кўриш билан боғлиқ жараён.

Молдова Республикаси
Молдова Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни ва уларнинг лойиҳаларини қоррупцияга қарши экспертизадан ўтказиш” Қоидаларига мувофиқ, коррупцияга қарши экспертиза деганда, коррупция ҳамда коррупцион таваккалчиликлар билан боғлиқ салбий ҳуқуқий оқибатлар келиб чиқишини олдини олиш мақсадида норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни текшириш процессига нисбатан айтилади. Шу жумладан айтиб ўтишимиз лозимки, ушбу ҳужжатга асосан, Молдова Республикасида коррупцияга қарши ҳуқуқий экспертиза ўн кунлик муддат ичида, алоҳида ҳолларда бир ойгача узайтирилиши мумкин, тегишли коррупцияга қарши экспертиза икки хил усулда, яъни ёзма ҳолатда (written methodology) ёхуд компютер воситаси орқали электрон тарзда тегишли программадан фойдаланган ҳолда (software) амалга оширилади.

Қозоғистон Республикаси
Қозоғистон Республикасида НҲҲлар ва уларнинг лойиҳаларини коррупцияга қарши экспертизадан ўтказиш давлат органлари ва илмий муассасалар томонидан амалга оширилади. Хусусан, Қозоғистон гуманитар-ҳуқуқ институти, шу жумладан, Қозоғистон Республикаси қонунчилик институти Қозоғистон Республикаси Адлия вазирлиги билан ҳамкорликда қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда коррупцион ҳуқуқбузарликлар содир этилишига шарт-шароит яратадиган ҳолатларни, қонунчиликдаги бўшлиқларни аниқлаш билан боғлиқ амалий ҳаракатларни бажаради.

Белоруссия Республикаси
Ўзбекистон қонунчилигидан фарқли равишда Белоруссия Республикаси қонунчилигида НҲҲларни коррупцияга қарши экспертизадан ўтказиш тушунчаси мавжуд эмас, ушбу тушунчага НҲҲларни криминологик экспертизасининг таркибий бирлиги сифатида қаралади.

Хусусан, Белоруссия Республикаси Президентининг 244-сонли Қарорида криминологик экспертиза ҳуқуқни муҳофаза қилиш соҳасида (жумладан, жиноятчиликка қарши кураш, коррупция), давлат хизмати, ижтимоий ҳимоя, соғлиқни сақлаш, таълим, атроф-муҳит муҳофазаси, табиий ресурслардан оқилона фойдаланишда жиноий характерга эга бўлган хавфларнинг пайдо бўлиши, мазкур соҳаларда криминоген оқибатларни экспертиза қилишда намоён бўлади.


Биринчидан, қонунчиликка адлия органи ходими тегишли вазирлик, давлат қўмитаси, идорадан коррупцияга қарши экспертизани ўтказиш учун зарур бўлган қўшимча ҳужжатларни сўраб мурожаат қилган вақтдан эътиборан ўн кунлик муддат ичида тегишли қўшимча ҳужжатлар тақдим қилинишига оид қўшимчалар киритилиши лозим.

Иккинчидан, қонун ҳужжатларининг коррупцияга қарши экспертизасини ўтказиш босқичларини жорий этиш талаб этилади.
Коррупцияга қарши экспертиза умумий баҳолаш, ҳужжатнинг қонунийлигини текшириш ва унинг таркибий бирликларини коррупцияга қарши экспертизадан ўтказиш ҳамда хулоса қилиш каби босқичлардан иборат бўлиши мумкин.

Умумий баҳолаш босқичида ҳужжатнинг предмет, мақсад ва категорияси тегишли тартибда ҳуқуқий экспертизадан ўтказилади.
Ҳужжатнинг қонунийлигини коррупцияга қарши ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш деб, молиявий иқтисодий асоси, таъминоти, шаффофлиги нуқтаи назаридан ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш назарда тутилади.

Хулоса босқичида қуйидаги қарорлардан бири қабул қилиниши лозим:
- ҳужжатда коррупциявий омилларни ўз ичига олган нормалар аниқланмади, тегишли ҳужжатқонуний ҳисобланади;
- ҳужжатда коррупциявий омилларни ўз ичига олган нормалар аниқланди ҳамда улар бартараф этилиши зарур.

Учинчидан, хориж тажрибаси асосида, коррупцияга қарши ҳуқуқий экспертизани алоҳида ҳолларда бир ойгача узайтирилиши мумкинлиги бўйича норма киритилиши лозим.

Тўртинчидан, вазирлик ва идораларнинг юридик хизмати ходимларини лойиҳаларни ҳуқуқий ва коррупцияга қарши экспертизадан ўтказиш бўйича малакаси ва масъулиятини ошириш.

Бу борада вазирлик ва идораларнинг юридик хизмати ходимларини Адлия вазирлигининг қонунчилик бошқармаларида бир йилда бир маротаба лойиҳаларни ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш бўйича бир ҳафталик стажировка ўташлари керак.